Saturday 13 May 2017

Missionary te Tana Tangkai 'Thangliana'

           Vawiin hi 'Missionary Day' a ni tih kan hria. Pu Buanga (Rev.J.H.Lorrain) leh Sap upa (Rev.F.W.Savidge) chanchin leh Arthington Aborigine Mission tirha Mizoram-a kum 1894 January ni 11 a an rawl pen luh dan te leh an rawng bawl tan dan te, anni avanga Mizo te heti ang thleng thei kan nih pawh kan hre bel hle awm e. Mizorama an rawn luh atanga chhiara kum -100-na, kum 1994-ah Mizoram pum-ah Gospel Centenary lawm a nih pawh kan hre ngei ang a, Mizoram Kohhrante ngen angin Mizoram Sawrkar chuan he ni hi sawrkar chawlh (State holiday) ah a puang a nih kha. A awm pawh a awm viauin a lang!

Mizo te tana ke rawn pentu te hi an hlu em em a, Mizo te kan awmchhung hi chuan, an dai mai mai tawhin a rinawm loh. An hnathawh leh an thiltih avanga an chan nasatzia te, nuamsa taka awm thei he lai ram kilkhawr leh hnam mawl zinga an rawn kal kha a mak ve a ni. Pathian hian, anni min pe hi a va han lawmawm tak em.

A Pathian thu ang zawnga han sawi ve tur leh han chham duah tur ka hre mang lo. Amaherawhchu, heti ang hun eng emaw deuha eng emaw ziah hi ka chak ve tlat zel a. Eng emaw thil lo thlen a, ngaihdan lo sawi ve ziah tum te ang hi ka ni deuhin ka inhria! A pawi lo... ti mai ang.

Pu Buanga leh Sap Upa hming lam a nih rual hian, Thangliana (Thomas Herbert Lewin) ka hre chhuak ziah thin! Ani hi Bible-in, 'a kila lung tangkai tak,' a tih ang chi kha niin ka hria. Thangliana hi kum 1839, April ni 1 ah an inpui 'The Hollies' tiaa kohah a lo piang a. Unau 6 niin a upa ber a ni. A pami leh a pu Thomas Lewin thiltihtheihna zar zoin, East India Company hnuaiah sipai lumumah a lut a. Kum 1857, September ni 9 khan India ram a lut a, a hnathawh that avangin kum 1864 October thlaah Chittagong a sawn a nih angin he lai hmun hi a thleng a, heta a awm lai hian Captain ni turin a inziak tling nghe nghe a ni. Kum 1865, November ni 14-ah Mizoram tlawh turin a ho te nen an chhuak a; Manikpur atangin Matamori lui zawhin, lui hnar an zawhah Mrung khaw pakhat an thleng a, an khaw hotu te chuan Thangliana ngen angin puakphur leh an mahni hruaitu tur an pe a, an khaw hotu hi Takam lal Tongloyn-a a ni a, a hming chu remchangah lain Thangliana chuan, "Keipawh Urbut Tongloyn (Hebert Tom Lewin) tho ka ni asin, a va mak kher em, hming inang kan nei a, uanau kan nih chu!" tiin zu no a tlakpui a, unau a tan a siam ta a ni. Hei hi Thangliana tih hming a putna a ni ta a ni. He Mizoram tlawh tura a zin chhuah hian harsatna leh buaina tam tak a tawk a ni. Kum 1866 ah Mizo lal Rothangpuia nen an Rothangpuia khuaah an inhmu a, thianah an insiam zui ta a ni. He mi kum hian Thangliana hi Chittagong Hill Tracts-a Deputy Commisioner atan dah ngheh a ni bawk. Kum 1869 velah chuan, tlangmi te chuan Thangliana hming hi an hre bel tawh viau niin an sawi.

Kum 1873-ah Lungchem nula Dari nen Sirte tlangah an innei a, fapa an nei a mah se, a kal theih tirin a thi ta hlauh a ni. Thangliana leh a hote leh a nupui Dari te chuan 25th December 1871 khan Belkhai atanga mel 6 Tuikawi khuaah Krismas hmanpuiin  TH. Lewin hian ngaihnawm takin Lal Isua pian thu a sawi a ni.

Mizo lal 27 te nen kum 1873, December ni 1-ah Calcutta tlawh turin a chhuahpui bawk. Thangliana hian tlang mite hi a ngaihsak hle a, chanchintha an la hre lo pawh hi a vei hle a, Missionary tir turin Rangoon-a American Baptist Mission pawh a ngen hial a ni! Kum 1876, July ni 24-ah Margaret-i nen an innei a, fanu an nei nghe nghe a ni. Kum 1878-ah a hna atanga banna a thehlut a, kum 20 chhung a hna tha taka a thawh avangin Colonel-ah kaisan tir a ni a, a pension ta bawk a ni. A nupui fa bik (pathum) te nen fa 6 lai mai a nei a ni. Kum 1916, febuary ni 11, inrinni tlai lam ah chuan kum 76 mi niin khawvel hi a lo chhuahsan ta a ni. Margaret-i nen hian kum 40 an innei hman a ni.

Mizo tawng ziakna lehkhabu awm hmasa ber nia hriat theih chu kum 1869-a Thangliana ziak, 'The Hill Tracts of Chittagong and the Dwellers Therein; With Comparative Vocabulary of the Hill Dialects' tih a ni a. He lehkhabuah hian Chittagong Hill Tracts chhunga hnam chi hrang hrangte chanchin ngaihnawm takin ziak a ni a. Mizo tawng thumal ngawt pawh he lehkhabuah hian 186 zet a lo khawn khawm hman tawh a ni. He lehkhabu hi a hlu hle a, Pu Buanga leh Sap upa te'n A Aw B an siamchhuahna kawnga sulautu ber a ni. He lehkhabu tho hi Sap ramah a bu hming thlakin kum 1870 khan London-ah chhut nawn leh a ni a, a bu hmingah, 'Wild Races of The South-Eastern India' tih a ni thung.

Hemi hnu, Kum 1873-ah Thangliana ziak tho, 'Hill Proverbs of the Inhabitants of Chittagong Hill Tracts a chhuak leh a. Chittagong Hill Tracts-a Mizo hnahthlak chi hrang hrang leh hnam dangte thawnthu khawn khawmna bu a ni.

Kum 1874-ah, 'Progressive Colloquial Exercise in the Lushai Dialect of the ‘Dzo’ or Kuki Language, with Vocabularies and Popular Tales (Notated)' tih bu a chhuah leh a, hei hi Mizo tawng zirna bu chhuak hmasa ber a ni ta a ni. He lehkhabuah hian Mizo tawng zirna excercise 90 lai a awm a ni.

'Colloquial Exercises' buah hian Mizo tawng thumal tam tak Sap tawngin a letling a. Mizo thawnthu pathum: Chemtatrawta, Lalruanga leh Kungawrhi te thawnthu leh a hrilhfiahna a ziak vek bawk a ni. Thangliana’n Mizo tawng A AW B kan neih hma kum 25 vel kal taa tuna kan hawrawp hman ang (Hunterian system) a sipel leh ziak dan a lo hmang thiam leh a lo ziak hi a makin a ropui hle a ni. A lehkhabua Kungawrhi chanchin a sawi dan tlem tarlang ila:

"Apa chu nopui aneiloh : klangra hnang a-hlaia a-kut hling atschuna, ahling chu nowte-a atchang-ta. Chutichuan nowte apieng-ta nu a neiloh a-hminga chuan Kungori anti. Bu-tun mul khat tey an-ei-tira, bu-fang khat te an-ei-tira, alien deo-deo-vey. Chutichuan kum hnih kum tum ani chuan nula atling-ta; ahmel ahta dzit; chutichuan an-khua ro-htar-tey ni-nei an-tum a; apa-in aphal loh. Chutichuan Kei-mi ro-htar a-hniak a fun-a arapu arepa : chutichuan Kungori adom-loh-ta."

Chik deuh taka chhiar chuan, a mak a ni. Mizo thawnthu ngei, mizo tawng zula an han dah hi a ropui ngawt mai. Hei mai hi a ni lo a, number chhiar dan te, thumal lam dan te pawh a lo heti ang hian a lo  siamin a lo ziak a ni. Heti angin:

Pakat, Pahnit, Patum, Pali, Pa-nga tiin. Chubakah. Thumal- kut(hand), Hnar(nose), Mit(eye), Beng(ear), Lu(head), Lei(tongue), Pum(belly), Mei(fire), Tui(water), Ni(sun), Lei(earth), Tla(moon), Lam(road) te leh tlema kan herrem tak Nghah(fish), Tshum(hair), Fawb(to kiss), Dzu(beer), Dor(bazar). Mizo tawng thumal chu Sap tawngin a let zel bawk a. Chutiang chuan thumal sanghnih chuang a ziak a, a lehkha buah a lo ziak lang a ni. A ropui a sin.

Thangliana bakah hian, Kum 1877-ah 'Specimens of Language in India Including those of Aboriginal Tribes of Bengal, the Central Province, and the Eastern Frontier' tih bu chu, Sir George Campbell chuan a lo ziak bawk a. Dr. R.L. Thanmawia chuan, 'Mizo vocabulary' chungchang a ziak niin a sawi. niin Dr. R.L. Thanmawia chuan a sawi a. Ani bakah hian, G.H. Damant te, Bengali dâktawr, Brojo Nath Shaha te leh mi thenkhat te chuan, mizo tawng chungchang chuanna lehkhabu an siam hlawm a ni.

Tichuan, Mizo tawng ziaka lo awm tawhna hrim hrim chu bu 8 emaw lai a ni a, heng bute hi Pu Buanga leh Sap upa te hian an hmu vek lo a ni tih an report atanga a lan thu, Lalhruaitluanga Ralte chuan a thuziakah a tarlang.

Pu Buanga leh Sap upa ten A Aw B min siamsak hun hi kan mi thiamte ziak dan tam zawkah chuan kum 1894-ah a ni a, a chhui ngun lehzual deuhin February emaw, March thla emaw niin an ring a. Amaherawhchu, chik leh zuala chhui a Mizo tawng an lo zir dan chhutin Aizawla an lo luh hian an lo zirin, an lo siam niin a lang a, Mizoramah an rawn keng lut niin a lang zawk a ni.

Mizoram an rawn luh hma, Kum 1892 January atanga June inkar thla 6 chhung khan Chittagong, Rangamati leh Kassalong (Mizovin Samat dawr, Samat chhuah an tih)-te an kar tawn a ni. He tih lai hian Mizo tawng an zir a, an leiin a lam dik thei lo hle niin tarlan a ni a.  Samat chhuaha an awm lai hian Mizo pakhat an kawm thei ta hlauh a, chupa chuan ‘Hei hi eng nge ni?’ tih leh inbiakna tawngkam tlem azâwng a lo zirtir a, chu chu Mizo an hmuh hmasak ber leh Mizo leili ngeia an tawng lam rik dan an zir theihna hmasa ber niin sawi a ni bawk. Mizorama luh phalna nghaka Silchar-a an awm lai (1893) hian A Aw B siam hna hi an lo thawk tawh ngei a ni tih hi, chhui chhui chuan a awm hle.

Pu Buanga hian kum 1893 August 19-a Rev. G.O. Newport-a hnena lehkha a thawnah chuan Silchar-a an awm lai hian Mizo tawng an thiam hle tawh thu a ziak a ni. Kum 1894-ah Mizoram an rawn lut a nih kha. Tichuan, kum 1893-ah Silcharah chuan Mizo te hawrawp hman tur chu heti ang hian an duang a:

"å, a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, u, v, z, ch"

Hei hi kum 1894 khan, Mizoramah an rawn zirtir ta a ni. An peih fel hun tak hi 1894 niin a lang bawk.

Pu Buanga leh Sap upa hnathawh ropui tak phenah hian, TH Lewin a awm a ni tih hi hre ve fo ila a tha hle. Mizo te tana chanchintha rawn hriltu te hian kawng eng sa leh nuam saah hna an thawk lo a, harsatna hrang hrang karah hna an rawn thawk a ni. Mahni hnampui pawh ni lo chunga hmangaihna nasa tak a nei hi a makin, a lawmawm hle a ni.

"Aw Pathian, Nangman Chanchin Tha min pe,
Lawmthu kan hrilh che – A zarah,
Halleluia! Amen"

Thulakna te:

1. MIZO A,AW,B KAN NEIH DAN - Lalhruaitluanga Ralte
2. Thuhlaril - Dr. Laltluangliana Khiangte
3. Zoram Vartian - Lalhruaitluanga Ralte
4. Rothangpuia, Thangliana & Darhmelthai.  Tlabung Centenary Souvenir - RK Lalhluna

(Dt.11.Jan.2017)

No comments:

Post a Comment